Lick it - Challenge the way you experience food (NL)

Dit boek geeft zoveel vonkjes in m’n hoofd!

Het staat boordevol dingen waar ik echt nog nóóit over had nagedacht. Bijvoorbeeld: wanneer is iets voedsel? Is een wilde krop sla in een verlaten ravijntje voedsel? Of: wat betekent het als je uit iemands hand eet? En wat betekent het voor de eigenaar van de hand? Of: Als je alle soorten vlees kan kweken, wil je dan een bitterbal van Beyonce’s bil? Als het kan?

Is de huidige banaan trouwens natuurlijk? Wat ís natuurlijk eigenlijk? Waarom zouden we niet krimpen? Wij zijn door de tijd heen langer en dikker geworden, kan dat niet andersom? Dat zou duurzaam zijn. Maar wat is duurzaam?

De schrijver verwondert zich, stelt vragen, verrast constant met feiten uit uiteenlopende vakgebieden en maakt prachtige kruisverbindingen. En ze schrijft zoals iemand praat, inclusief grapjes en uitstapjes en twijfel. Dat leest heerlijk. Ze is kwetsbaar en daardoor is er nooit een opgeheven vingertje.

Er staat zoveel in, maar ik geniet het meest van de rake beelden die ze oproept. Zoals de langverwachte verjaardag van haar zoon die als het eenmaal eindelijk zover is, als een elastiekje naar hem toevliegt én voorbij schiet. Ja, precies zo.

Vogelzangs verwondering is super-aanstekelijk, dankzij haar vonkjes ziet de wereld er opeens een stuk kleuriger uit.

Het leest als een heerlijke maaltijd met goede vrienden. Inspirerend, lekker en heel mooi!

Lick it is Marije Vogelzang ‘s cutting edge blik op eten of beter ons voedsysteem. Het is verfrissend vernieuwend. Of je niets of veel van eten weet, dat maakt geen verschil. Het is voor iedereen een uitnodiging om anders te kijken! Om eten anders te ervaren zoals ze zelf zegt. Ze schrijft alsof ze een intiem gesprek met ons en met zichzelf heeft, en het enige wat ik dacht, ja is vertel me meer. Want het leert me zoveel! Ik heb ervan genoten om allerlei onderwerpen in een nieuw daglicht te ervaren: tijd, geur en dood bijvoorbeeld. En ook de praktische challenges aan het einde van elk hoofdstuk zijn inspirerende praktijklessen. een tijdcapsule maken bijvoorbeeld! Ik zou willen dat Lick it op alle middelbare scholen verplichte kost wordt. Want zo naar eten kijken, opent een nieuwe (voedsel) wereld. En die hebben we hard nodig.

Marije Vogelzang is een internationaal opererende ‘eating designer’. Ze heeft de Design Academy in Eindhoven doorlopen. Ze begon daarna met twee experimentele restaurants in Rotterdam en Amsterdam, Proef genaamd, en tegelijkertijd met haar ontwerpwerk. Met lezingen over haar werk reisde ze de wereld over en hield ze exposities in vele steden, waaronder New York, Toronto, Moskou, Tokyo, Shanghai en Kaapstad. Ze werd hoofd van de afdeling ‘Food Non Food’ aan de Design Academy in Eindhoven, de eerste bachelor opleiding in design ter wereld die zich richt op eten. Ze is founder/directeur van The Dutch Institute of Food and Design.

‘Lick it’ is een aantrekkelijk, vernieuwend, lekker vlot geschreven boek, opgedragen aan haar kinderen Juni, Januari en April, die haar ook hebben geïnspireerd. Het boek is verlevendigd met tekeningen, van Marije zelf, die de tekst verbluffend raak illustreren. Het boek is persoonlijk en meeslepend. Het gaat over eten en ontwerpen. Op dit gebied ontwikkelde Marije Vogelzang (een) totaal nieuwe visie(s), waar ze vervolgens vorm aan gaf. Ze zet daarmee een volledig nieuwe richting in de ontwerpwereld op de kaart. Het gaat niet over ontwerpen van nieuwe voedselproducten. Dat is het gebied van ‘food design’, maar over denken over eten en daar vorm aan geven. Ze hoopt daarmee mensen aan het denken te zetten over eten. Voor Marije begint het ontwerpproces niet met het maken van iets moois, maar met het vinden van een andere invalshoek om iets nieuws of iets anders te zien in het bestaande. Het gaat dus nooit alléén om de schoonheid! Ze begint met een visie en kiest dan de taal, d.w.z. de esthetische kant, waarmee ze de visie uit. ‘Form follows function’ verandert ze in ‘Form follows feeling’. Het boek is geschreven voor de etende mens, dus voor iedereen.

Om mensen aan het denken te zetten over eten vormen de ‘Challenges’ een belangrijk onderdeel. Met de Challenges, waar in het boek veel ruimte voor is gemaakt, wil ze lezers, en dus ook eters, meer bewust betrekken bij eten en hun creatieve denkvermogen stimuleren. Anders denken kan de wereld veranderen. Zoals ‘recepten’ in een kookboek een methode aangeven om een voedselproduct te creëren, zo zijn de ‘Challenges’ een methode om jezelf uit te dagen, je eigen creativiteit te benutten en dingen niet alleen te doen door te lezen en begrijpen met je hoofd, maar ook met je mond, met je handen, kortom met je lijf.

Traditioneel zijn hout, metaal, staal, steen, kunststof/plastics, de materialen waarmee ontwerpers aan de slag gaan en mooie dingen maken die de tijd kunnen trotseren. Marije Vogelzang gebruikt materialen van organische stof, zoals voedsel. Eten als materiaal betekent rekening houden met heel veel aspecten. Marije geeft aan dat het ontwerpproces van eten veel complexer en uitgebreider is dan het ontwerpproces van bijvoorbeeld een stoel. Een voedselproduct moet er goed uitzien, veilig en lekker zijn, maar ook lang houdbaar, goed te produceren en te verpakken. Toch komen we het niet tegen in een museum. Maar, zegt Marije, zo’n museum bestaat al, nl. de supermarkt. Met een audiotour loodst Marije je, als Challenge, door het ‘Food Design Museum”, nl. de supermarkt.

Lick-it is een veelzijdig boek met een filosofische invalshoek. Verwondering en vragen stellen, daar begint filosofie mee. Marije verwondert zich voortdurend en stelt vragen op Socratische wijze. Maar, ze gaat verder en koppelt er actieve doe-dingen aan, in de vorm van Challenges. De meest basale vraag in dit verband is misschien wel: Wat is eten? Met eten zijn veel zaken verbonden. Maar, eten is pas eten, zegt ze, als het in verbinding staat met de mens. De ‘Wat als?’-vragen zijn voortdurend aanwezig in het boek.

Ze verwijst naar Confucius, die ervan uitging dat alle mensen van nature goed zijn, maar ook een beetje stoutheid in zich hebben dat niet behoeft te worden onderdrukt. Alleen maar duurzame en correcte dingen doen leidt tot saaie, voorspelbare en onvruchtbare ideeën. Door ‘het negatieve’ te omarmen, zegt ze, kunnen sprankelende nieuwe ideeën ontstaan.” Dus ook niet te snel oordelen. Uit eigen ervaring geeft ze aan dat een ‘slecht idee’ kan leiden tot verfrissende reacties en inzichten.

Filosofen stellen de vraag wat de zin is van het leven. Ook in Marije’s boek over eten komt deze vraag aan de orde. Geïnspireerd door Alan Watts, die zegt dat de zin van het leven is om te leven, gaat Marije nog verder door te wijzen op momenten waarbij we ons diep verbonden voelen met het leven en met anderen. Met Nietzsche wijst ze erop dat het gaat om de mens als creatieve schepper die het leven met vrolijke ernst op zou moeten vatten. Marije brengt dat spelenderwijs in praktijk door met een kinderlijke blik te kijken naar de wereld om ons heen en die te bevragen. Waarom eten we eigenlijk niet ónder de eettafel? In India liet ze gasten tijdens een reizend diner onder de tafel eten, dat hen een aangenaam en ontwapenende ervaring opleverde. Ook stelde ze de vraag waarom we met vleesvervangers dierenvlees kopiëren. Kopieën zijn inferieur terwijl vegetariërs juist een superieure versie verdienen. Dit bracht haar tot het maken van vegetarische fantasiedieren. Marije haalt terecht Friedrich Nietzsche aan. Volgens Henk Manschot (in: Blijf de aarde trouw, Pleidooi voor een nietzscheaanse terrasofie) is Nietzsche de eerste filosoof die het belang van voeding inzag, want voedsel is de meest diepgaande schakel tussen mensen en hun ‘plek op aarde’. Wat we eten wordt immers 'omgezet' en wordt letterlijk onderdeel van ons lichaam. Dat laat Marije Vogelzang de lezer opnieuw zien en beleven.

In het boek komt steeds het belang naar voren van onderzoeken, kijken, luisteren, ervaren, proeven, voelen, verwonderen. Ik geef hierna een kleine selectie uit de vele, vernieuwende en verrassende visies en ideeën, en manieren om daar in de praktijk mee om te gaan.

Met een van haar eerste projecten wilde Marije kinderen gezond voedsel, vooral groenten, laten eten, wat in veel gezinnen een probleem is. Daarvoor bedacht Marije een workshop voor kinderen, met veel groenten op tafel, waarbij kinderen juwelen mochten gaan maken met als gereedschap hun eigen kleine scherpe tandjes, en ook uitsteekvormpjes en zelfs een boormachine. Resultaat: spelenderwijs namen de kinderen groenten in hun mond en gaven met hun tanden de juwelen vorm.

Marije ziet het voedselsysteem als een van de beste plekken om te beginnen met het vinden van duurzame oplossingen die de wereld beter kunnen maken. Wat we met zijn allen eten heeft een enorme impact op hoe de wereld eruit ziet, zoals ook Carolyn Steel heeft laten zien. Een van de grootste duurzaamheidsproblemen is de gezondheid van de grond. De Challenge, die hier op aansluit, bestaat uit het maken van een gerecht met gebruik van ingrediënten die regenererend zijn, zorgen dat het ook lekker is en plezier hebben om het te maken. Voor een performance in Tokio ’The Future in Your Hands’ maakte ze bodemregenererende hapjes die ze mensen uit haar hand liet eten. Het letterlijk zelf in de hand hebben van een gezonde toekomst komt hier samen met intimiteit en vertrouwen.

Elke cultuur heeft eigen normen als het over eten gaat. Marije vraagt zich af hoe je als ontwerper meer inclusief kunt ontwerpen, door onzichtbare normen zichtbaar te maken. Buiten de norm vallen kan bevrijdend zijn en hoeft niet te betekenen dat je je waarden opgeeft. Hoe definieer je nu queer eten? Het ene moment is eten een heerlijk gerecht en het volgende moment is het afval. Kauwgom kauwen met je handen doe je niet. Om de eindeloze mogelijkheden van kauwgom te ontdekken geeft Marije in een Challenge een recept om kauwgom te maken. Het nodigt uit om flexibel te zijn.

Wij zijn in de Westerse maatschappij gericht op groei. Maar, krimp is in veel gevallen beter, denk aan kanker. Is de mogelijkheid dat wij zelf krimpen louter een kinderlijke fantasie, of kunnen we door zelf te krimpen meer overvloed ervaren? We eten veel meer dan we nodig hebben. Het bord moet leeg. Wat, als we een kleiner bord nemen of, zoals Marije ontwierp, oneetbare, objecten van keramiek die op eten lijken, op het bord leggen? Dan eet minder je zonder het te beseffen.

De Wat als?-vraag: Wat gebeurt er als je je ogen sluit? leidde tot de “Food Massage Salon”, waarbij alle zintuigen werden geactiveerd, behalve de ogen. Dit in contrast met een expositie met prachtige foto’s van eten.

Marije laat zien dat we ook op een sensuele manier met eten bezig kunnen zijn. Ze gaat op zoek naar een nieuwe zintuiglijke relatie, die eten en seks met elkaar verbindt. Seks en eten zijn ook op een andere manier met elkaar verbonden. Momenteel worden dieren geforceerd om zich voort te planten. Een van Marije’s afstudeerders op de Design Academy wil seksspeeltjes voor garnalen maken, om de wrede manier uit te bannen die momenteel gebruikt wordt om vrouwtjesgarnalen in gevangenschap tot voortplanten te bewegen.

Marije maakte een expositie over honger. Uiteraard kwam de schrijnende honger in arme landen aan bod, maar ook werd getoond hoe honger zich manifesteert, ook in welvarende landen, en daarmee een zaadje kan zijn voor de fantasie. Veel mensen eten stelselmatig te veel. In een video laat ze de ellende zien van een jonge Afro-Amerikaanse vrouw met overgewicht. De vrouw representeert de vele Amerikanen die leven in de zogenaamde ‘food deserts’.

Marije besteedt ook aandacht aan de waarde van eten. Met gratis is er iets geks. Gratis is de norm in de sociale wereld, maar in de marktwereld gelden andere normen. In de ‘Eggchange’, een soort wisselkantoor, verenigt Marije diverse aspecten: de enorme productiviteit van kippen, marktdenken en het wisselen van gedachten over economie, over eten, over de ethische aspecten van de vleeskippen en de bio-industrie. Door lid te worden van de ‘pop-up bank’, waar zelfs Koningin Maxima lid van werd, kreeg je een bevrucht ei, wat je gelijk kon opeten of uitbroeden en je kapitaal laten groeien tot kip en later weer meer eieren, enz.


Marije schuwt geen onderwerpen die met eten te maken hebben. Zo ontwikkelt Marije in het boek visies en ideeën op nog vele andere onderwerpen, die ze telkens, via de Challenges, verbindt met verrassende acties. Het gaat daarbij onder meer over de invloed van voedsel op de wereld, de verbondenheid tussen politiek en voedsel, smaak en geur, de waarde van eten, animisme. Ook backcasting komt aan de orde. Door vanuit de toekomst terug te kijken naar het heden alsof het het verleden is, vraagt Marije in de Challenge om foto’s te maken van een top drie van dingen die in de toekomst zullen veranderen en de herinnering vanuit de toekomst erbij te schrijven. En, zelfs de dood laat ze niet ongemoeid. Eten is leven voor ons, maar voor anderen de dood. De Challenge om je eigen uitvaart en je begrafenismaaltijd te plannen is heel bijzonder. Haar ‘witte begrafenismaaltijd’, die ze als student ontwierp, zal zeker inspirerend werken.

Het boek besluit met een uitgebreide Challenge die bestaat uit, heel originele, uitnodigingen om samen met anderen te eten. Dat is waar het eigenlijk allemaal mee begint: met eten en de verbinding die je daardoor maakt met andere mensen.

Marije Vogelzang maakte een Instagram-account, waar onder andere foto’s te zien zijn van de resultaten van de Challenges die mensen hebben uitgevoerd en gedeeld. Kijk op @lickit.book.

Ik denk dat Marije Vogelzang met het boek door haar schrijfstijl en de combinatie van kennis en ervaring zeker een groter publiek zal bereiken die eten en creatief denken in de praktijk zullen gaan ervaren.